Ю.А. Лабынцев Ю.А., Л.Л. Щавинская (Москва)

 

 

История книжной культуры белорусско-польско-российско-украинского пограничья в экспедиционных исследованиях московских ученых в 1970-е - 2000-е гг.

 

Начиная с 1970‑х гг. группа московских ученых ведет постоянные экспедиционные исследования богатейшей книжно-литературной культуры местного населения, преимущественно белорусского, проживающего на обширных территориях Подляшья, Западного и Восточного Полесья [1]. Это одна из самых интересных историко-географических частей Европы и, пожалуй, самая архаичная сегодня, а потому и наиболее притягательная для исследователей гуманитариев всех специальностей областей мировой Славии. Одновременно это многовековое пространство активного взаимодействия восточнославянских и западнославянских культур, прежде всего белорусской, польской, русской, украинской, а на самом севере Подляшья еще и литовской. Подляшско-Полесский регион — выдающееся по своему значению культурное пограничье, зримо выделяющееся в масштабах европейского континента. Континент этот спещрен тысячами реальных и виртуальных границ, имеющих различную природу, свойства, значение. К числу важнейших относятся границы этнокультурные, особенно те, что делят наш континент на главные цивилизационные составляющие — Восток и Запад, с давних пор весьма остро воспринимаемые и как особая геополитическая оппозиция. Восток Европы традиционно связывают с православием, Запад — с католицизмом и протестантизмом. В определенной степени данное обстоятельство повлияло и на номенклатурное деление славян, хотя некоторая часть славян восточных исповедует католицизм и греко‑католицизм, а небольшая часть западных славян — православие. Тем не менее контуры общей границы между западными и восточными славянами, особенно католиками и православными, исторически очерчены довольно точно, прежде всего в ее части, наиболее глубоко выдвинутой в сторону запада Европы — это рубеж бывшего Великого княжества Литовского, Русского, Жемойтского. Его пограничная межа с Королевством Польским. Земли эти исстари именовались Подляшьем, находящимся ныне в составе Польши. Предки современных белорусов проникли сюда довольно рано, а общая восточнославянская колонизация этих земель привела к тому, что здесь постепенно возникло несколько крупнейших православных культурных центров, среди которых в раннем средневековье особенно выделялся г. Дрогичин, а в позднем — Супрасльский Благовещенский монастырь, одна из главнейших древних книжниц славянской Европы, в которой сберегалась такая всемирно известная святыня славянства как Супрасльская рукопись XI в.

Уместно вспомнить, что недавно польские археологи открыли вблизи юго-западной границы Подляшья в Подеблоце загадочные таблички с фрагментами надписей (надписи), возможно свидетельствующих о проникновении сюда христианского «восточного обряда» уже в IX в., то есть за столетие до так называемого крещения Польши по латинскому обряду в 966 г. Находка в Подеблоце могла быть связанной с влиянием кирилло-мефодиевской миссии, одним из следов которой возможно является этот древнейший памятник письменности на территории современной Польши. Искони Подляшье было тесно связано с Волынью и Полесьем, прежде всего его западной частью, временами составлявшими с ним даже некое административное целое, не говоря уже о многовековом постоянном культурном единстве. Предки современных подляшских белорусов оставили им богатейшее культурное наследие, имеющее не только общеславянское, но и мировое значение. Одной из важнейших частей этого наследия является книжность и литература, многовековая жизнь которых связана практически со всеми уголками большой Европы, особенно с народами балканских государств, странами центра и востока континента, Прибалтики и, конечно же, с Россией, Украиной, Молдавией.

Ныне белорусская проблематика начинает все активнее изучаться в различных странах. Правда, если речь вести о литературном процессе, то исследования эти затрагивают почти исключительно ушедшее столетие, отчасти несколько десятилетий XIX‑го. Времена более ранние представлены предельно избирательно — лишь на уровне единичных произведений, авторов. И только. Причин подобной избирательности множество, но главная из них — огромные сложности с источниковой базой. Проще говоря, незнание самих произведений этой литературы, их неизвестность, неоткрытость. Забвение это едва ли может быть оправдано, так как до сих пор сберегается огромное число западнобелорусских книжных и литературных памятников, начиная с древности, гордиться которыми могут не только белорусы, но и все восточные славяне, даже славянский мир в целом.

Наши первые опыты собирания подобных материалов были предприняты более тридцати лет и затем осуществлялись с большей или меньшей интенсивностью в продолжение всего последующего времени. К настоящему дню нам удалось собрать значительный архив копий всевозможных источников, позволяющий отвечать на множество вопросов исторической, культурной, литературной и иной гуманитарной тематики, связанной с этой частью Европы, взаимодействием ее главнейших культурных традиций начиная с эпохи Средневековья. В поле нашего внимания попали не только книжные и литературные памятники, но и иные весьма разнообразные свидетельства культурной жизни — практически весь возможный арсенал источников, классификационная характеристика которых порой является своего рода типологической новацией, ибо они никогда или почти никогда не привлекались исследователями. Например, многие палеотипические свидетельства.

Если речь вести о самих книжных и литературных памятниках, то в подлинниках, созданных в рассматриваемый период, они сохранились начиная с XV в. Местное литературное творчество становится особенно заметным со второй половины XV в., а затем оно приобретает весьма яркие черты, превращаясь в явление не только белорусского, но и восточноевропейского масштаба. Итогом нашей археографической и литературоведческой реконструкции стало открытие огромного числа произведений множества видов и жанров на нескольких языках, которыми пользовались в своем труде местные белорусские литераторы и книжники. То, что нам удалось собрать и реконструировать - пожалуй одна из самых представительных источниковых баз европейской региональной книжно-литературной традиции за всю ее историю, ведя отсчет от древности. Для нас необычайно важен был также общий и частный книжно-литературный контекст этой традиции, с которыми она оказалась теснейшим образом связанной. Отсюда наш интерес к литературной и книжной культуре этих земель вообще. Огромный фактический материал часто позволял делать всевозможные обобщения, иногда в той или иной степени даже предпринимать на отдельных исследуемых участках попытки формализации, что в итоге давало право использовать для анализа различные квантитативные методы, нередко с применением специального компьютерного программирования, то есть компьютерный анализ различного уровня [2].

Новейшие информационные технологии и математические методы позволили сгруппировать часть накопленного нами материала таким образом, что он составил своего рода базы данных, «живущих», так сказать, своей особой жизнью, являющих в представленной подобным образом совокупности особые качества, параметры которых могут быть зримы лишь в случае использования нетрадиционных исследовательских техник. Попутно эти базы дают необычайно много для изучения истории тех или иных языков на этих землях, причем в случае последующего создания полнотекстовых баз, а тем более информационных систем (системы) позволят вести самый широкий лингвистический поиск в автоматическом режиме, не исключая и подготовку специальных словарей.

Особая тема нашего исследования — западнобелорусская литературная среда XV— начала XIX вв. Основываясь на наших изысканиях удается восстановить не только отдельные события и моменты в жизни данного литературного сообщества, но и почти в деталях проследить всю его судьбу за весь многовековой период.

Уже в XV столетии местные православные литераторы, преимущественно представители монашества, приходского белого духовенства, мещане и шляхта, теснейшим образом связанные между собой этнокультурными и вероисповедными узами, закладывают прочные основы создания собственной книжно-литературной традиции, которая затем оказывается представленной произведениями нескольких собственных литературных школ и направлений. Иерархия тамошнего литературного сообщества все более усложняется, что особенно заметным становится во второй половине XVI‑го — XVII‑м вв. Близость к западному миру, к католичеству довольно рано поставила перед здешними православными многие принципиальные вопросы, ответ на которые практически всегда предполагал и некую, поначалу не слишком явную констатацию своей национальной особенности. Постепенно формировалось то, что в XIX в. уже можно будет назвать белорусским национальным движением, истоки которого находятся в том числе и здесь [3].

По сравнению с другими белорусскими литературными областями, да и вообще восточнославянскими, литература белорусов Подляшья XV–XX вв. предстает перед нами в качестве литературы пограничной, которой свойственна особая острота и полемическая заостренность. Литература эта многофункциональна, полифонична и многоязычна. Ее произведения создавались на церковнославянском, старобелорусском, польском, латинском, русском и других языках и их вариантах. Ее авторы очень рано обращаются к идеям, которые вероятно можно было бы назвать протонациональными. Первым в подобном списке со всей определенностью может быть поставлено имя выходца из старинного рода мещан города Бельска, первого настоятеля Супрасльского Благовещенского монастыря — замечательного книжника и писателя о. Пафнутия Сегеня. Без сомнения самым значительным его последователем в первой половине — середине XVI в. и непосредственным преемником стал о. Сергий Кимбар, литературное наследие которого не только во многом меняет наше представление о путях развития старобелорусской письменности, но и восточнославянской в целом.

Об особом богатстве и разнообразии литературы белорусов Подляшья XV-XX вв. свидетельствуют уже сами перечневые списки ее произведений, насчитывающие многие тысячи больших и малых сочинений различных прозаических и стихотворных жанров. При этом нами учтены имена нескольких сотен их авторов, представляющих все без исключения социальные группы тогдашнего населения Великого княжества Литовского, Русского, Жемойтского. В истории белорусской культуры это была самая масштабная и последовательная литературная традиция, никогда не прерывавшаяся в своем развитии и выпестовавшая в конце концов то, что мы называем теперь славянским национальным возрождением XIX в. и белорусским национальным возрождением [4].

Непосредственный многовековой прямой контакт с Западом и его культурой способствовал появлению особого колорита во всех явлениях и событиях местной литературной жизни, обогащению славянского мира и белорусского литературного пространства множеством различных переводов с ряда европейских языков, а также многочисленными переделками западноевропейских произведений. Здесь же всегда было заметно и присутствие иных литературных культур, прежде всего иудейской и отчасти мусульманской. Весьма своеобразное влияние временами исходило и со стороны балтского язычества. Все это видно на значительном числе примеров, что пока специально нами не изучалось.

Литература белорусов Подляшья XV-XX вв. всегда оставалась особым, временами достаточно замкнутым, полилингвистичным монолитом, формировавшимся усилиями многих поколений, самых разнообразных авторов, поддерживавших широчайшие связи с различными частями Европы, не исключая и окраины континента, такие как болгарские или сербские Балканы и равнины Московии. Постепенно в здешнем литературном сообществе сформировалось несколько больших и малых литературных школ, возникли различные литературные центры, отдельные из которых оказали влияние не только на развитие белорусской культуры, но и украинской, польской, русской.

В силу различных причин наши подляшские экспедиционные исследования оказались несколько масштабнее полесских, несмотря на то, что с Белорусским Полесьем мы связаны кровно, а один из нас даже коренной уроженец восточной его части. Последнее обстоятельство в значительной мере позволяет интенсифицировать в последние годы нашу экспедиционную практику, связанную уже в основном со сбором материалов, характеризующих развитие и взаимодействие культур белорусского, русского и украинского народов. Наши экспедиции, проходящие в этих местах, нацелены преимущественно на сбор произведений народной книжно-литературной культуры, характеризующих прошлое и настоящее белорусского, русского и украинского православных этносов, с целью создания масштабной источниковой базы для проведения фундаментальных исследований и сохранения одной из богатейших частей восточнославянского культурного наследия, до сих пор малоизученной. Собранные в ходе экспедиций материалы, преимущественно разнообразные по своему техническому исполнению копии сотен самых различных памятников народной письменности белорусско-российско-украинского пограничья, создают основу источниковой базы для проведения широкого комплекса теоретических исследований прошлого и настоящего народной литературной культуры белорусов, русских и украинцев. Эти материалы свидетельствуют о существовании общей восточнославянской культурной традиции в зоне многовекового взаимодействия всех трёх этносов; позволяют проследить развитие белорусской, русской и украинской народных литератур на крайних рубежах их географического схождения. Многообразие и многочисленность собранных текстов (от произведений древности до оригинальных сочинений, созданных в наши дни) подтверждают не только наличие достаточно полнокровной жизни народных литератур на этих территориях вплоть до современности, но и их дальнейшее успешное развитие и распространение, в том числе с использованием новейших средств коммуникации, включая электронно-сетевые [5].

В качестве примера необычайного разнообразия текстов, бытующих в белорусской народной среде, мы хотим привести небольшие фрагменты, касающиеся такого весьма сложного и пока еще малоизученного процесса как «белорусизация» 1920‑х гг., оказавшего серьезное влияние на все стороны национальной жизни белорусов и других народов Белоруссии, в том числе и их словесность.

*                                           *

*

 

«Самай актуальнай задачай Камуністычнай Партыі i Caвецкай Ўлады у галіне нацыянальнай палітыкі ў БССР зьяўляецца пытаньне аб беларусізацыі.

Пад беларусізацыяй ў шырокім сэнсе гэтага слова належыць разумець:

1). разьвіцьцё беларускай культуры (школы, вышэйшыя навучальныія ўстановы на беларускай мове, беларуская літаратура, выданьне беларускіх кнігаў, навуковадасьледчая праца па ўсебаковаму вывучэньню Беларусі і г.д.);

2). вылучэньне беларусаў на партыйную, савецкую, прафэсыянальную i грамадзкую працу;

3). перавод працы партыйнага, дзяржаўнага, прафэсыянальнага, каапэрацыйнага апаратаў і часьцей Чырвонай Арміі на беларускую мову.

У рэзалюцыі Пленуму ЦК КП(б)Б (студзень 1925 г.) па пытаньні «Чарговыя задачы КП(б)Б у нацыянальнай палітыцы» так i зазначана: «Асноўным пытаньнем беларусізацыі зьяўляецца пытаньне аб беларускай мове». Пралетарыят Беларусі без ведаў беларускай мовы у кіраваньні большасьцю насельніцтва БССР — сялянствам i ў набліжэньні да яго апарату Савецкай Ўлады — адчуваў бы значаныя труднасьці. Пагэтаму XII Ўсебеларуская партыйная канфэрэнцыя (сакавік 1923 г.) у сваёй рэзалюцыі па нацыянальным пытаньні пастанавіла: «Камуністычная Партыя ў поўнай згодзе з сваёй праграмай, ў галіне нацыянальнага пытаньня павінна зрабіць усе захады да наладжваньня працы на беларускай мове, ўтвараючы нармальныя ўмовы для разьвіцьця беларускай культуры».

Усебеларускі Зьезд Саветаў (снежань 1920 г.), а потым 2–я Сэсія ЦБК БССР (люты 1921 г.), пастанавілі зрабіць усе захады да ўзмацненьня працы на мове пераважнай большасьці працоўнага сялянства Беларусі — на мове беларускай; перавесьці паступова ўсе навучальныя ўстановы, дзе вучацца дзеці–беларусы, на ix матчыную (беларускую) мову выкладаньня; разьвіць узмацнёную працу па падрыхтоўцы настаўнікаў, якія б маглі выкладаць на беларускай мове; адчыніць у Менску i ў іншых гарадах шэраг беларускіх курсаў па перападрыхтоўцы настаўнікаў i педагагічныя ўстановы, якія б рыхтавалі для школ настаўнікаў. Згодна гэтым пастановам у школах, дзе вучацца дзеці–беларусы, выкладаньне ўсіх прадметаў павінна была быць пераведзена на беларускую мову. Ва ўсіх навучальных установах, незалежна ад мовы выкладаньня ў ix, уводзілася абавязковае выкладаньне беларускай мовы, як асобнага прадмету. Выданьне падручнікаў, навукова–папулярнай i палітычнай літаратуры на беларускай мове было прызнана ўдарнай задачай. Былі асыгнаваны сродкі на выдачу прэмій ўкладчыкам лепшых падручнікаў на беларускай мове. Для павялічаньня колькасьці школьных працаўнікоў–беларусаў былі зроблены захады дзеля адкамандыраваньня гэтых працаўнікоў з тых устаноў, дзе гэтыя працаўнікі выкарыстоўвалісь не па сваёй спэцыяльнасьці. Было ўзбуджана хадайнічаньне перад Рэвваенсаветам Рэспублікі аб адкамандыраваньні настаўнікаў–ураджэнцаў Беларусі з шэрагаў Чырвонай Арміі. Наркамасьветы Беларусі схадайнічаў перад Наркамасьветы РСФСР распараджэньне аб адкамандыраваньні ў Беларусь усіх настаўнікаў–ураджэнцаў Беларусі. Былі асыгнаваны сродкі на выдачу падёмных культурным працаўнікам, якія варочваліся ў Беларусь. Былі зроблены захады да ўтварэньня ў Менску Дзяржаўнага Беларускага Ўнівэрсітэту. ЦВК Беларусі зьвярнуўся да вучоных, літаратараў, настаўнікаў i да ўсіх культурных працаўнікоў–ураджэнцаў Беларусі, з спецыяльнай адозвай, ў якой ад імя працоўных Беларусі заклікаў гэтых культурных працаўнікоў прыняць удзел у культурным будаўніцтве Савецкай Беларусі.

Дзеля ўзмацненьня ўплыву Кампартыі па масы i замацаваньня саюзу рабочых з сялянствам, Пленум ЦК КП(б)Б вынес пастанову: «Уся КП(б)Б павінна гаварьщь на беларускай мове».

<…>

Вышэйшай Навукова–дасьледчай ўстановай, якая аб'яднае ўсю навукова–дасьледчую працу ў БССР зьяўляецца Інстытут Беларускай Культуры.

Перад Кастрычнікавай рэвалюцыяй ў Беларуci ня было нi вышээйшых навучальных устаноў, ні навукова–дасьледчых. Інстытут Беларускай Культуры зьяўляецца дзіцём пралетарскай Рэвалюцыі ў Беларусі.

Адначасова з пытаньнем аб арганізацыі ў Менску Беларускага Дзяржаўнага Унівэрсытэту пастаўлена было пытаньне i аб арганізацыі Інстытуту Беларускай Культуры. Яшчэ ў лютым 1921 г. гэтае пытаньне абгаворвалася на 2-ой Сэсіі ЦВК БССР. У стэнаграме дакладу Наркамасьветы на гэтай сэсіі гаворыцца аб неабходнасьці ўтварэньня пры Беларускім Унівэрсытэце двух інстытутаў: беларускай і яўрэйскай культуры. Аднак адсутнасьць высокакваліфакаваных працаўнікоў пa беларусазнаўству ў Беларусі i недахоп неабходнага абсталяваньня змусілі часова адмовіцца ад мыслі ўтварэньня гэтых  інстытутаў.

Аднак настойная патрэба ў беларускай тэрміналёгіі, у беларускіх падручніках, палітыка–літаратурных i іншых часопісах. З ўсёй рашучасьцю высоўваліі пытаньне аб утварэньні пры Наркамасьвеце Навукова–Дасьледчай ўстановы, якая з часам павінна была разгарнуцца ў Інстытут Беларускай Культуры.

Такім зародышам Інстытуту Беларускай Культуры зьявілась утвораная ў 1921 годзе пры Акадэмічным Цэнтры Наркамасьветы Навукова-тэрміналагічная Камісія з трома сэкцьямі: гуманітарнай, прыродазнаўчай i матэматычнай. У заданьне Навукова–тэрміналагічнай Камісіі зпачатку ўваходзіла распрацоўка i выданьне ў спешным парадку навуковай тэрміналогіі хоць бы для пачатковых i сярэдніх беларускіх школ. З гэтай задачай Навукова–тэрміналагічная Камісія справілась пасьпяхова. Да 1922 году была выдана навуковая беларуская тэрміналогіія па галінам гуманітарнай, прыродазнаўчай i матэматычнай.

У 1922 годзе Навукова-тэрміналагічная Камісія, якая шырока разгарнула сваю працу, была рэарганізавана ў Інстьтут Беларускай Культуры з двома сэкцыямі: гуманітарнай і прыродазнаўчай. Гэтыя сэкцыі ў свой чарод падзялілісь на шэраг навукова–дасьледчых камісій (літаратурная, па укладаньню слоўніка, тэрміналагічная i інш.).

У выніку спэцыялынай адозвы Інстытута Беларускай Культуры да працоўных масаў i інтэлігэнцыі, каб яны прынялі пасільны ўдзел ў выяўленьні асаблівасьцяй Беларусі да гэтага часу амаль не кранутай дасьледчай працай, хутка вырасла густая сетка краязнаўчых арганізацый, у якія ўвайшло шмат рабочых i сялян, пераважна сельская інтэлігенцыя, а таксама i вучнёўская моладзь. Пры Інстытуце Беларускай Культуры было утворана Цэнтральнае Бюро Краязнаўства, якоя пачало выдаваць дзеля асьвятленьня краязнаўчай працы журнал «Наш край».

Праз гэтае бюро была ўстаноўлена самая шчыльная сувязь з працоўнымі масамі Беларусі. У сучасны момант у краязнаўчыя арганізацыі Беларуci ўваходзяць 9000 членаў. Дасьледчыя матэрыялы, якія зьбіраюцца гэтымі арганізацыямі, паступаюць ў Інстытут Беларускай Культуры для навуковай апрацоўкі.

З 1924 году навукова–дасьледчая праца Інстытуту Беларускай Культуры шырока разгарнулася і абхапіла шэраг галін будаўніцтва Савецкай Беларусі. У працу Інстытута Беларускай Культуры былі ўцягнуты сотні навуковых партыйных i савецкіх кіруючых работнікаў.

У гэтым жа 1924 годзе Савет Народных Камісараў БССР зацьвердзіў статут Інстытуту Беларускай Культуры. Паводле гэтага статуту ў задачы Інстытуту Беларускай Культуры ўваходзіць планавае дасьледаваньне Беларусі i аб'яднаньне працы ў галіне мовы, літаратуры, этнографіі, гісторыі, прыроды, эканомікі, сацыяльна–грамадзскага руху i інш. У 1920 годзе ЦВК i СНК БССР, надаючы асаблівую важнасьць працы Інстытуту Беларускай Культуры i прымаючы пад увагу, што круг дзейнасьці Інбелкульту i ўплыў яго на шырокія масы насельніцтва ўсё пашыраецца, пастанавіў рэарганізаваць Інстытут Беларускай Культуры ў самастойную ўстанову, падпарадкаваную непасрэдна Савету Народных Камісараў. <…>

У склад Інстытуту Беларускай Культуры ў 1926–27 акадэмічным годзе ўваходзіла 7 навуковых сэкцый i 8 сталых камісій, якія аб'ядналі ў сучасны момант два вялікіх аддзелы: Гуманітарны аддзел i Аддзел Прыроды, якія падзяляюцца на камісіі.

1. Слоўнікавая Камісія назьбірала пры дапамозе краязнаўчых арганізацый i прыватных асоб звыш 300000 слоў жывой беларускай мовы; падрыхтоўвае да выданьня вялікі акадэмічны слоўнік беларускай мовы; выдала абласны беларускі слоўнік Віцебшчыны i падрыхтавала да друку гэтакі ж слоўнік Калініншчыны i Чэрвеншчьны.

2. Галоўная Тэрміналагічная Камісія выдала навуковую беларускую тэрміналогію па наступным дысцыплінам: матэматыцы, геаграфіі, хіміі, анатоміі, мастацтву, грамадазнаўству, праву, сельскай i лясной гаспадаркі.

3. Літаратурная Камісія падрыхтавала да акадэмічнага выданьня поўны збор твораў некаторых беларускіх пісьменьнікаў i паэтаў. Ужо вышаў з друку 1 том твораў М. Багдановіча.

4. Фальклорна–Дыялекталагічная камісія вывучае беларускія народныя гутаркі i народную творчасьць. Камісіяй гэтай падрыхтавана да выданьня некалькі тамоў фольклорнага матэрыялу.

5. Сацыяльна–Гістарычная Секцыя у 1925 годзе да 400 годзьдзя беларускага друку выдала гістарычныя дасьледы па гэтаму пытаньню, потым выдала зборнік «Беларускі Архіў» т. І, «Гісторыка–Архэалагічны зборнік» i шэраг іншых выданьняў па гісторыі i архэалогіі Беларусі.

6. Камісія па ахове помнікаў .старыны ўзяла на вучот гэтыя помнікі ў Беларусі i робіць навуковае апісаньне ix; гэтая камісія арганізавала шэраг запаведнікаў.

7. Этнаграфічная Камісія правяла некалькі экспедыцыяў па Беларусі, якія назьбіралі каштоўныя матэрыялы i калекцыі, а таксама дадаткова абсьледвалі этнаграфічныя межы расьсяленьня беларусаў.

8. Сэкцыя мастацтва, у склад якой уваходзяць камісіі: тэатральная, музычная i камісія вобразных мастацтваў, была занята апрацоўкай рэпертуару для Беларускага Тэатру, заснавала беларускі тэатральны музэй, вядзе запіс народных песьняў i дае ім інструментальную апрацоўку (апрацавана звыш 500 песняў i мелодый).

9. Прыродазнаўчая секцыя праз  спэцыяльныя падсекцыі i камісіі робіць досьледы аргаінічнай i неарганіч.най прыроды Беларусі. Праведзеныя сэкцыяй за апошнія 3–4 гады навуковыя экпедыцыі далі магчымасць прыступіць да укладаньня геабатанічнай, геалагічнай i глебавай картаў Беларусі, выявілі шэраг залежаў камяннага вугля, крэйды, гліны розных сартоў, пяску, фасфарытаў i інш. З матэрыялаў, якія накапіліся пры досьледах флоры i фауны Беларусі, а таксама матэрыялаў геалагічных доследаў, арганiзаваны багаты музэй прыроды Беларусі ў складзе 3 аддзелаў: заалагічнага, ботанічнага і глебавага.

Метэаралагічнае Бюро сэкцыі, якое мае сетку метэаралагічных станцый на Беларусі, вывучае клімат Беларусі.

10. Камісія па вывучэньню натуральна–вытворчых сіл БCСP вядзе плянавыя досьледы прыроды Беларусі з мэтай навуковага абслугоўваньня разьвіваючайся прамысловасьці i сельскай гаспадаркі Рэспублікі.

11. Мэдычная сэкцыя робіць досьледы спецыфічных хваробаў Беларусі (калтун, зоб, бытавы сіфіліс (пранцы) i інш.), вывучае санітарнае становішча беларускай вёскі i інш.

12. Антропалягічная Камісія вядзе дасьледчую працу i выяўляе анропалягічныя асаблівасьці беларускага насельніцтва.

13. Геаграфічная кaмісія на падставе матарыялаў, якія зьбіраюцца ёю i краязваўчымі арганізацыямі, падрыхтоўвае поўнае геаграфічнае апісаньне Беларусі.

14. Сельскагаспадарчая сэкцыя да хвілі арганізацыі ў Беларусі Навукова-Дасьледчага Інстытуту імя Леніна, вяла навуковыя досьледы ў галіне сельскай i лясной гаспадаркі Беларусі.

15. Бібліографічная камісія ўкладае бібліяграфіі па ўсім галінам беларусазнаўства.

16. Baйсковая камісія падрыхтавала і выдала на беларускай мове вайсковыя статуты, беларускі вайсковы слоўнік, беларускія песьні для Чырвонай арміі і шэраг беларускіх падручнікаў i хрэстаматый для каманднага і чырвонармейскага складу.

17. Камісія да вывучэньню Заходняй Беларусі занята зьбіраньнем і навуковым вывучэньнем матэрыялаў сацыяльна-эканамічнага, бытавога i наогул культурнага жыцьця насельніцтва (пераважна беларускага) ў Заходняй Беларусі. Падрыхтавана да друку вялікая праца па дасьледваньню эканамічнага становішіча Заходняй Беларуси Праца гэта хутка выйдзе ў сьвет.

У склад Інстытута Беларускай Культуры ўваходзнць 2 нацыянальныя аддзелы: яўрэйскі і польскі; апрач таго у надыходзячым бюджетным годзе адчыняюпца аддзелы: Літоўcкі і Латышскі. Гэтыя нацыянальныя .аддзелы будуць весьці навуковыя досьледы мовы, гісторыі, энаграфіі i наогул нацыянальнай культуры яўрэйскага, польскага, літоўскага i латшыскага насельніцтва Беларуси. Інстытут Беларускай Культуры мае свой філіал пры Беларускай Сельска–Гаспадарчай Акадэміі ў Горках «Навуковае Таварыства па вывучэньню Беларусі». Таварыствам гэтым выдана ўжо тры томы навуковых прац ў галіне вывучэньня сельскай i лясной гаспадаркі i мэліярацыі БССР.

Пры Інстытуце Беларускай Культуры знаходзіца Навуковая Арганізацыя Працы (НАП) з псіхатэхнічнай лабараторыяй; ёсьць бібліатэка, якая налічвае каля 40000 рэдкіх спэцыяльных кнігаў, Музей Прыроды, Акліматызацыйны сад ў Віцебскай акрузе, хімічная лабараторыя i абсталяваная спэцыяльнымi шрыфтам друкарня. Падчас свайго 5–гадовага існаваньня Інстытут Беларускай Культуры выдаў да 70 томаў навуковых прац, якія датычаць усіх бакоў жыцыця Савецкай Беларусь Ужо адзін пералік устаноў Інстытуту Беларускай Культуры i кароткая характерыстыка ix дзейнасьці сьведчьщь аб той каласальнай працы акадэмтчнага тыпу, якую праводзіць Інстытут Беларускай Культуры па адраджэньню i разьвіцьцю нацыянальных культур насельніцтва Беларусі.

Апроч гэтага Інстытут Беларускай Культуры ўстанавіў цесную сувязь i ўзаемны абмен кнігамі з усімі Акадэміямі Навук i іншымі навуковымі ўстановамі (унівэрсытэтамі, інстытутамі, бібліятэкамі, музэямі), як ў СССР, так i ў Эўропе i Амерыцы. Колькасьць гэтых навуковых ўстаноў, з якімі зьвязаны Інстытут Беларускай Культуры, дасягае ў сучасны момант да 750. Інстытут Беларускай Культуры прымае ўдзел у навуковых канфэрэнцыях i зьездах у СССР i за граніцай (Нямеччына, Амэрыка, Польшча і іншыя краіны) i склікае свае канфэрэнцыі i зьезды (Канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу i альфабэту, канфэрэнцыя архэолагаў, краязнаўцаў і інш.) ў якіх прымаюць удззел. вучоныя спецыялісты СССР і Эўроіпы ямеччыны, Польшчы, Літвы, Латвіі, Чэха–Славакіі і інш.).

Разгорнутая ў сучасны .момант Інстытутам Беларускай Культуры Навукава–Дасьледчая праца ва ўсіх галінах жыцьця Савецкай Беларусі высунула перад Кампартыяй i Савецкай Ўладай пытаньне аб рэарганізацыі Інстытуту Беларускай Культуры ў Беларускую Акадэмію Навук. Пытаньне аб такой рэарганізацыі высунута было ўпяршыню ў сярэдзіне 1926 году. У рэзалюцыі на дакладу Ураду Беларусі 4–га чэрвеня 1926 г. у Прэзыдыуме ЦВК СССР, Саюзны ЦВК пастанавіў:

«ІІрымаючы пад увагу труднасьці нацыянальнага пытаньня ў Беларусі, якія ўзнікаюць дзякуючы рознастайнаму складу яе насельніцтва, Прэзыдыум ЦВК Саюзу адзначае, што Беларускі Ўрад здолеў правильна вырашыць у асноўным важнейшыя пытаньні нацыянальнай палітыкі, аддаючы надежную ўвагу пытаньням беларускай культуры, забяспечыўшы яе далейшаё разьвіцьцё. Пры гэтым ІІрэзыдыум ЦВК Саюзу асабліва адзначае вялікае значэныіе дзеля гэтай мэты Інстытут Беларускай Культуры, які ў сваёй далейшай працы павінен ператварыцца ў Беларускую Акадэмію Навук».

10–га ліпеня 1926 г. па дакладу Інстытуту Беларускай Культуры Совнарком Беларусі вынес наступную пастанову: «Адзначыць узмацненьне ўплыву Інстытуту Беларускай Культуры на ўсю навуковую i дасьледчую працу ў Рэспубліцы i разам з тым лічыць неабходным з 1926–27 акадэмічнага. году надаць Інстытуту Беларускай Культуры напрамак у бок паступовага ператварэньня яго ў Беларускую Акадэмію Навук».

21 ліпеня 1927 г. Савет Народных Ка;місараў зацьвердзіў новы статут Інстытуту Беларускай Культуры, які зьяўляецца аналагічным статуту Усесаюзнай i Украінскай Акадэміям Навук. Згодна апошняму статуту Інстытут Беларускай Культуры зьяўляецца вышэйшай дзяржаўнай ўстановай ў БССР i падпарадкаваны непасрэдна СНК БCCP.

У § 2 статуту гаворыцца: «Інстытут Беларускай Культуры мае наступныя задачы:

а). распаўсюджваньне і ўтачненьне навуковых дысцыплін, якія ўваходяць ў яго кампэтэнцыю, узбагачаючы ix новыми адкрыцьцямі i метадамі досьледаў;

б). плянавае дасьледваньне Беларусі з боку яе прыродных вытворчых сілаў, вывучэньне i садзейнічаньне ix выкарыстоўваньню, вывучэньне народнай гаспадаркі, права, грамадзянскага руху, мовы, літаратуры, гіісторыі, этнаграфіі i інш.

в). аб'яднаньне ў гэтых галінах ўсей навуковай працы, якая вядзецца навуковымі ўстановамі БССР i асобнымі вучонымі;

г). прыстасаваньне навуковых тэорый i вынікаў навуковых доследаў да практычнага ўжываньня ў прамысловым i культурна–эканамічным будаўніцтве БССР».

І так, дзякуючы кіраўніцтву Кампартыі i Савецкай ўлады ў галіне нацпалітыкі, працоўныя Беларусі у галіне культурнага будаўніцтва дасягнулі таго, чаго яны не маглі дасягнуць на працяігу стагодзьдзяў свайго гістарычнага існаваньня.

Апроч некалькіх тысяч пачатковых, сяірэдніх, а таксама i вышэйшых школаў на роднай беларускай маве, працоўныя масы Беларусі маюць Інстытут Беларускай Культуры, які знаходзіцца напярэдадні ператварэньня яго ў Беларускую Акадэмію Навук i зьяўляецца вышэйшай навукова–даследчай ўстaновай. <…>

Нашыя дасягненьі ў справе беларусізацыі, ня гледзячы на існуючыя ў гэтай працы недахопы, не магла не зьвярнуць на сябе ўвагу працоўных за кардонам. Калі працоўныя ўсіх краін i народаў з глыбокім інтарэсам, увагаю i спачуваньнем сачаць за нашай працай — будаўніцтвам сацыялізму, то ўвага да нашай культурнай працы працоўных Заходняй Беларусі, якая хоць i адмяжавана ад БССР дзяржаўнай Савёцка–польскай мяжой, але зьяўляецца такой жа этнаграфічнай часткай Беларусі, як i БССР, зьяўляецца зусім зразумелай.

Польская буржуазия з усіх сіл старалась i стараецца выставіць усе нашыя дасягненьні ў галіне культурнага будаўніцтва, у тым ліку i беларусізацыю, ў ілжывьм асьвятленні, маючы на мэце зьменьшыць, затушаваць перад працоўнымі масамі Заходняй Беларусі важнасьць i вялічыню нашых дасягненьняў ў культурным будаўніцтве.

Аднак нават варожая нам прэса, як беларуская згодніцка–полонофільская, альбо шавіністычная, так i польскаія рэакцыйная, бываюць змушаны сказаць аб нашай культурнай працы ў БССР тое, чаго ім вельмі не хацелася б прызнаваць.

Возьмем, напрыклад, віленскую газэту «Kurjer Wileński» якая зьяўляецца органам паўафіцыйным i стаіць, безумоўна, па над усялякімі падазрэньнямі адносна якой небудзь «сымпатыі» да дыктатуры пралетарыяту.

У адным з нумароў гэтай газэты за кастрычнік 1926 году, у артыкуле, прысвечаным абгаварэньню палітычнага становішча ў Заходняй Беларусі, робіцца параўнаньне з становішчам у БССР.

Аўтар артыкулу з пачатку абвінавачвае Савецкую ўладу ў прыгнечаньні буржуазіі, але ўсё ж змушаны ў рэшце рэштаў прызнаць i культурныя дасягненьні у БССР.

У артыкуле гаворыцца, што «Савецкая Ўлада арганізавала Беларускі Унівэрсытэт, арганізавала Інстытут Беларускай Культуры, заснавала некалькі спецыяльных школ i цэлую сетку нізшых школ. Шэраг даўнішніх палітычных ворагаў камунізму знаходзяць сёньня застасаваньне для сваіх сілаў на тэрыторыі Савецкай Беларусі. Нават такі дзеяч як Смоліч, які ў свой час арганізоўваў беларускія легіёны на польскім баку, займае цяпер кіруючую пасаду ў галіне творчай культурнай працы. Трэба прызнаць, што палітыка Савецкай Ўлады значна больш разумнейшая чым палітыка Польшчы».

Гэтая вымушаная характарыстыка нашага культурнага будаўніцтва ў процілегласьць таму становішчу, якое існуе ў Заходняй Беларусі, якая знаходзіцца пад ўладаю Польшчы, зьяўляецца вельмі паказальнай, калі прыняць над увагу, што гэтая характерыстыка адбівае настрой нават некаторых буржуазных колаў пануючай польскай нацыі.

Зьвернемся цяпер да заяў варожых нам беларускіх дзеячоў, як, напрыклад, лідара беларускай згодніцкай партыі «Сялянскі Саюз», дэпутата Сойму, Ярэміча, альбо кіраўніка беларускай хрысціянскай дэмакратыі, дэпутата Сойму, ксяндза А. Станкевіча. Гэтыя беларускія лідэры дробнабуржуазнага лягэру таксама ня могуць не прызнаць нашых дасягненьняў у культурным будаўніцтве, у прыватнасьці, ў беларусізацыі.

У артыкуле аб Беларусі, які зьмешчаны у журнале «Natiо» (№ 1–2.1927 г.), што выходзіць у Варшаве i аб'яднае т. з. дэмакратычную частку ўсіх нацыянальных меншасьцяў ў Польшчы, дэпутат Ярэміч гаворыць:

«Пачатковыя сярэднія i вышэйшыя школы ў Савецкай  Беларусі ў большай частцы беларусізаваны. Там разьвіваецца беларуская навука і мастацтва».

Гэтае становішча у БССР Ярэміч далей роўнуе з становішчам ў Польшчы, дзе беларусы ня маюць ні воднай беларускай пачатковай ўрадавай школы, не гаворачы ўжо аб школах больш павышанага тыпу.

Беларускі дэпутат ў Сойме, ксендз А. Станкевіч, бясспрэчны i бэзапеляцыйны вораг дыктатуры пралетарыяту, вось як характарызаваў нашыя культурный дасягненьні ў сваёй прамове ў Сойме, вытрымкі з якой зьмешчаны ў Віленскай беларускай газэце — органе беларускай хрысьціянскай дэмакратыі «Беларуская Крыніца» (нумар ад 21/Х.1926 г.):

«Хоць я за шмат чаго не хвалю Савецкай палітыкі, адношуся да яе крытычна, аднак я павінен прызнаць з некаторай прасьцярожнасьцю, што на культурнай народнай беларускай ніве там дасягнулі вялікіх посьпехаў. Гавару гэта, каб Вас тут ацьвярозіць. Факт застаецца фактам, што там жыцьцё беларуската народу скранута з месца, што беларускія школы ў Савецкай Беларусі налічваюцца тысячами Я магу Вам паказаць цэлыя горбы савецкіх беларускіх выданьняў.

Вы можаце самi, нарэшце, зьездзіць туды i паглядзець, альбо запытацца ў тых, якія ездзілі. Наогул я дзіўлюся таму, што Вы ня хочаце чорпая пазпаць чорным, а белая — белым».

У беларускай Віленскай газэце «Наша Справа», органе радыкальнай беларускай партыі «Беларуская Сял.–Раб. Грамада» ва ўступным артыкуле над загалоўкам «На разьвітаньне», побач з характарыстыкай прыгону i ўціску рабочых i сялян ў Заходняй Беларусі польскім ўрадам, аб Савецкай Беларусі гаворыцца вось што:

«А далей на ўсход за гранічным кардонам, там дзе існуе ўжо ўлада рабочых i сялян, беларуская культурная творчая праца ажно кіпіць! Звыш 4000 пачатковых беларускіх школаў, некалькі дзесяткаў сярэдніх (тэхнікумаў) дапоўніліся сёлета ўжо чацьвёртай беларускaй вышэйшaй школай — Сельска–Гаспадарчай Акадэміяіі ў Горы–Горках.

Адчыніўся сьледам за Менскам другі Дзяржаўны Беларускі тэатр ў Віцебску. Вышлі сотні новых беларускіх кніжак. Інстытут Беларускай Культуры робіць паважныя крокі ў кірунку ператварэньня ў Беларускую Акадэмію навук. А навуковы зьезд, які аб'яднаў у Менску прадстаўнікйў усіх беларускіх кірункаў з усіх краін, дзе жывуць беларусы (апрача Заходняй Беларусі з прычыны перашкоды з боку польскага ўраду), паказаў якія вялікія крокі ў будаваньні роднай культуры зроблены беларускім народам».

3 паданых вытрымак з закардоннай беларускай i нават польскай прэсы мы бачым, што нашае культурнае будаўніцтва, a ў асаблівасьці беларусізацыя, знайшлі ў Заходняй Беларусі вельмі моцны водгук.

Ня толькі варожыя нам беларускія палітычныя групоўкі полонафільскага або шовіністычнага напрамку, але нават польская буржуазная грамадзкасьць змушана прызнаць, наперакор, бязумоўна, свайму жаданьню, нашыя посьпехі, бо факты гавораць аб сябе i ніякая крытыка ня здолее ix зьнішчыць. Праўда, станоўчая ацэнка нашых дасягненьняў у культурным будаўніцтве гэтымі буржуазнымі польскімі, а таксама «жоўтымі» беларускімі групоўкамі, якія адбіваюць думку вельмі незначнай часткі беларускай інтэлігенцыі, робіцца заўсёды з шматлікімі агаворкамі.

Гэтыя агаворкі зьяўляюцца шэрагам штучных, падтасаваных, т. з. пабочных акалічнасьцяў, якія быццам павінны зганьбіць дасягнутыя намі станоўчыя вынікі ў нашай культурнай працы.

Радыкальная частка беларускага насельніцтва Заходняй Беларусі, г. з. рабочыя i сялянскія масы ацэніваюць нашыя дасягненьні на культурным фронце без ўсялякіх хітрыкаў, а так як ёсьць ў рэчаістасьці, уносячы ў гэтую ацэнку толькi горкасьць свядомасьці, што ня ўсе беларусы маюць гэтыя дасягненьні i могуць імі карыстацца».

 

 

© Лабынцев Ю.А., Щавинская Л.Л., 2007


Наверх

Назад

На главную

Hosted by uCoz